Cieplice

Cieplice

Dawne miasto Cieplice Śląskie-Zdrój, od roku 1976 włączone w granice miasta Jelenia Góra.

To prastare dolnośląskie uzdrowisko swym rodowodem sięga zamierzchłych czasów. Nieudokumentowane podanie głosi, że w roku 1175 syn Bolesława Krzywoustego, książę Bolesław Kędzierzawy, tropiąc w czasie polowania rannego jelenia odkrył gorące źródła nad rzeką Kamienną.

Pierwsza historycznie potwierdzona wiadomość dotycząca Cieplic pochodzi z 18 marca 1281 roku. Wówczas to pan na Lwówku, książę Bernard, przekazał zakonowi joannitów ze Strzegomia „calidus fonds” – ciepłe źródła – wraz z 250 łanami ziemi. Założono tu wówczas osadę w puszczy na tzw. surowym korzeniu, zwalniając osadników od podatków na 20 lat. Przekazanie ciepłych źródeł zakonowi, który zgodnie ze swą regułą opiekował się chorymi, wskazuje na celowe działanie prowadzące do właściwego wykorzystania rozpoznanych wód leczniczych.

W roku 1288 powstał tu pierwszy „dom zdrojowy”, a książę Bolko I zezwolił joannitom na wybudowanie gospody-zajazdu. Polska nazwa miejscowości pojawia się w dokumencie z roku 1318 jako „Cheplowode”. Zakon joannitów gospodarzył tu przez 100 lat.

W roku 1381 ciepłe źródła zakupił rycerz związany z dworem świdnicko-jaworskim, Gotsche Schoff z Kamienicy. Sprowadził on cystersów z Krzeszowa i w roku 1404 ufundował dla nich prebendę. Wówczas znane były dwa źródła. Jedno przekazano cystersom i określano je później jako „klasztorne”, zaś drugie – nieco mniejsze, zwane „hebrajskim źródłem” – pozostało własnością rodziny Schaffgotschów. Ten podział zachował się do roku 1810. Po kasacie tutejszych dóbr zakonu cystersów zarząd nad uzdrowiskiem całkowicie przejęli Schaffgotschowie.

Pierwszy naukowy opis ciepłych źródeł i ich właściwości leczniczych pochodzi z roku 1569, zaś pierwsza monografia uzdrowiska, autorstwa lekarza zdrojowego, powstała w roku 1608. Sława cieplickich źródeł wcześnie przekroczyła granice Śląska. Kuracjuszami bywali w Cieplicach także Polacy, nierzadko stanowiąc 50% przebywających tu gości. Nie brakło wśród nich wybitnych postaci historycznych (zob. rozdz. „Z dziejów turystyki”; wyczerpująco omawia ten temat znakomita praca R. Kincla pt. „Sarmaci na Śnieżce”).

Uzdrowisko rozrastało się i modernizowało. Poważniejsza rozbudowa kurortu nastąpiła pod koniec XVIII i na początku XIX wieku. To ożywienie w dużej mierze spowodowane zostało także rozwojem komunikacji. W roku 1778 zbudowano Trakt Kamiennogórski zapewniający połączenia dyliżansowe z Wrocławiem. Spowodowało to zwiększony napływ kuracjuszy i konieczność budowy nowych urządzeń w uzdrowisku.

W połowie XIX wieku powstają w Cieplicach pierwsze warsztaty – miejsca pracy dla miejscowej ludności nie związanej z obsługą uzdrowiska czy, tradycyjnym w tym regionie, chałupniczym tkactwem. W roku 1845 powstał zalążek przyszłej fabryki maszyn papierniczych, noszącej dziś nazwę „Fampa”. Rok wcześniej uruchomiono w Cieplicach niewielką fabrykę narzędzi chirurgicznych, przeniesioną później do Kamiennej Góry.

Do roku 1976 Cieplice były samodzielnym miastem. Dziś, pomimo włączenia w obręb Jeleniej Góry, nie tracą charakteru uzdrowiska. Kontynuuje się tu leczenie sprawdzonymi metodami takich chorób, jak gościec stawowy i mięśniowy, stany pourazowe, choroby układu nerwowego na tle reumatycznym i schorzenia kobiece; leczy się choroby zawodowe i urologiczne, powikłania po chorobie Heinego-Medina i wady ortopedyczne. Sprowadzana z Gór Izerskich borowina umożliwia stosowanie kąpieli i okładów, zwiększając leczniczą ofertę uzdrowiska. Wody cieplickie zawierają głównie związki dwuwartościowej siarki, a także cynk, mangan, miedź, fluor, tytan, jod. Szeroko jest znana cieplicka woda mineralna o nazwie „Marysieńka”. Do niedawna jeszcze eksploatowano 8 rozpoznanych źródeł o temperaturze od 20°C do 44°C. Przed 10 laty w parku Zdrojowym odkryto nowe źródła termalne o temperaturze powyżej 70°C. Planowana jest budowa kąpieliska termalnego, które zapewne stanie się jeszcze jedną atrakcją Cieplic. Dyrekcji Uzdrowiska Cieplice podlega także sanatorium kardiologiczne w Kowarach oraz unikalna sztolnia radonowa w kowarskiej dzielnicy Pogórze, gdzie leczy się schorzenia dróg oddechowych.

Zachowane w Cieplicach zabytki architektury świadczą nie tylko o historii uzdrowiska, lecz także stanowią atrakcyjne akcenty krajobrazu miejscowości. W centrum, przy pl. Piastowskim okazale prezentuje się dawny pałac Schaffgotschów, obecnie siedziba filii Politechniki Wrocławskiej. Wzniesiono go, na miejscu dawnego dworu renesansowego, w latach 1784-88 według projektu Jana J. Rudolfa, architekta z Opola. Jest to dwutraktowy i trójkondygnacyjny budynek, wzniesiony na planie prostokąta o długości 80 m, nakryty dwuspadowym dachem z lukarnami. W fasadzie frontowej zwracają uwagę duże tarcze herbowe Schaffgotschów i piastowskie orły. We wnętrzach zachowały się ozdobne stiuki i część empirowego wyposażenia z XIX wieku – np. w sali Zwierciadlanej, pełniącej dziś funkcję auli. Duże wrażenie robią bogato zdobione piece i kominki zachowane w reprezentacyjnych pomieszczeniach pierwszego piętra.

Od strony południowej przylega do pałacu park Zdrojowy. Pierwotnie był to ogród francuski, założony w roku 1748. W początku XIX wieku przebudowano park w modnym wówczas stylu angielskim, nadając mu cechy parku krajobrazowego. Charakter ten podkreśliła przebudowa założenia w roku 1838. Zmieniono wówczas rozplanowanie parku, dodając szerokie aleje, których perspektywę zamyka widok na Karkonosze.

W parku Zdrojowym znajduje się pawilon zdrojowy, wzniesiony w latach 1797-1800 według planów architekta K. G. Geisslera. Jest to budowla rozplanowana na rzucie kwadratu, której frontową fasadę zdobi kolumnowy ryzalit w formie portyku. Centralny salon nakryty jest kopułą. W pawilonie mieści się Klub Zdrojowy. W roku 1833, od strony północnej pawilonu, dobudowano Teatr Zdrojowy, zaprojektowany przez Wojciecha Tolberga. Półkolista widownia posiada empirowy wystrój wnętrza. W pobliżu skraju parku, od strony ul. Cervi znajduje się pomnik Martyrologii i Chwały Oręża Polskiego.

Kontynuacją krajobrazową parku Zdrojowego jest tzw. park Norweski, założony w roku 1906. Jego ozdobą jest drewniany budynek, którego architektura nawiązuje do elementów stylu norweskiego. W tzw. Pawilonie Norweskim mieści się Muzeum Przyrodnicze, którego ekspozycja ornitologiczna jest liczącym się w Europie zbiorem specjalistycznym. Prezentuje ona nie tylko eksponaty krajowe, lecz także wiele okazów egzotycznych. Nie opodal muzeum ustawiony jest głaz granitowy z tablicą upamiętniającą spotkanie w cieplickim kurorcie poetów: Wincentego Pola, Kornela Ujejskiego i Romana Zmorskiego, które miało miejsce w roku 1847. Z południowo-zachodniego skraju parku Norweskiego roztacza się panorama Karkonoszy.

Najcenniejszym zabytkiem uzdrowiska Cieplice jest zespół poklasztorny. Budowano go, pod pieczą cystersów z Krzeszowa, przez szereg stuleci: od XIV do XVIII wieku. Pierwszy klasztor powstał w tym miejscu około 1403-04 roku i był przebudowany w roku 1587. Obecnie zachowana budowla barokowa pochodzi z lat 1671-84. Jest to jednotraktowy, dwukondygnacyjny budynek z krużgankiem, rozplanowany wokół trapezowego dziedzińca tworzącego wewnętrzny ogród (wirydarz). W kondygnacji parterowej posiada sklepienia kolebkowe. We wnętrzach zachowały się piękne sztukaterie. Dwa późnorenesansowe portale pochodzą z okresu budowy. Znajdujący się przy klasztorze kościół parafialny Św. Jana Chrzciciela wzmiankowany był już w roku 1318, lecz w 1711 roku strawił go pożar. Obecną świątynię barokową wzniesiono w latach 1712-14 według planów jeleniogórskiego architekta Kaspra Jentscha. Jednonawowa budowla postawiona jest na planie prostokąta, nakrywa ją sklepienie kolebkowe. We wnętrzu boczne kaplice i empory rozmieszczone są między wysuniętymi filarami. Bogaty barokowy wystrój pochodzi z okresu budowy świątyni lub jest nieco późniejszy. Wcześniejsze natomiast jest płótno autorstwa Michała Willmanna zdobiące ołtarz główny (1687 r.). Sam ołtarz, w stylu rokokowym, wykonał rzeźbiarz Wagner po roku 1794; tak samo datowane są także ołtarze boczne i wiele drewnianych polichromowanych rzeźb rokokowych. We wnętrzu znajdują się ponadto trzy obrazy Hoffmanna, który był uczniem Willmanna – datowane na rok 1736. Rokokowy portal zewnętrzny – dzieło rzeźbiarzy krzeszowskich – pochodzi z roku 1779. W murze cmentarnym znajduje się czworoboczna dzwonnica wzniesiona w latach 1709-11 przez Eliasza Schulza z Bolesławca. Od strony wewnętrznej, na murze cmentarnym umieszczono po roku 1849 rycerskie nagrobki, przeniesione tu z rozebranego kościoła w Radomierzu.

Uzupełnieniem zespołu klasztornego jest tzw. Długi Dom – najstarszy dom zdrojowy. Wzniesiony w roku 1537 jako budynek klasztorny, w latach 1689-92 został gruntownie przebudowany przez architekta Marcina Urbana z Lubawki. Rozplanowana na rzucie prostokąta, jednotraktowa budowla trójkondygnacyjna posiada wewnętrzne ciągi korytarzy. W elewacji frontowej zwracają uwagę pary ozdobnych pilastrów, wspartych na boniowanych postumentach parteru. W pobliżu Długiego Domu przy moście na rzece Kamiennej znajduje się posąg Jana Nepomucena z roku 1712. Jest to dzieło wybitnego śląskiego rzeźbiarza, epoki baroku Leonarda Webera ze Świdnicy. Cokół dla ustawienia figury ufundował w 1758 roku Polak Gurowski. Po drugiej stronie rzeki, przy ul. Jagiellońskiej znajduje się zabytkowy pałacyk z roku 1734. Jest to zgrabna barokowa budowla, rozplanowana na rzucie podkowy. Dwutraktowy, dwukondygnacyjny budynek nakryty jest mansardowym dachem z lukarnami. Bogatą elewację frontową z portalem dzielą pilastry zdwojone w narożach.

Kościół ewangelicki w Cieplicach wzniesiono w latach 1774-79 według projektu Demusa z Jeleniej Góry. Budowlę, z wyniosłą wieżą od zachodu, nakrywa łamany dach czterospadowy. Naroża elewacji akcentują pilastry. Wyposażenie wnętrza – barokowo-klasycystyczne – pochodzi z końca XVIII wieku. Budynek pastorówki pochodzi z roku 1744. Jest to dwutraktowy i dwukondygnacyjny budynek nakryty czterospadowym dachem.

Obiektem godnym zwiedzenia jest ponadto Muzeum Walki i Pracy zlokalizowane przy ul. Staromiejskiej. Stałą ekspozycję tej placówki (będącej Oddziałem Muzeum Okręgowego w Jeleniej Górze) często uzupełniają monotematyczne wystawy okolicznościowe.

Punkty handlowo-usługowe Cieplic znajdują się głównie przy pl. Piastowskim. Połączenie z centrum Jeleniej Góry zapewniają autobusy WPK linii nr 4, 7, 8, 9, 13 i 15. Z przystanku przy ul. Wolności (w pobliżu apteki „Pod Koroną”) odchodzą przelotowe autobusy PKS do Karpacza i Sosnówki przez Miłków. Stacja PKP Jelenia Góra-Cieplice znajduje się w północnej części uzdrowiska, przy ul. Dworcowej. Koło stacji usytuowany jest przystanek przelotowych autobusów PKS w kierunku Szklarskiej Poręby, Jakuszyc i Świeradowa Zdroju.

Węzeł szlaków turystycznych – Y 6Z, 8N (początki tras) – znajduje się na pl. Piastowskim.

Źródło: Bohdan W. Szarek „Kotlina Jeleniogórska”

Dodaj komentarz