Nowa Ruda

Nowa Ruda – miasto w Sudetach Środkowych, siedziba gminy. Liczba mieszkańców wynosi około 28 tys.

Jest ośrodkiem przemysłu jedwabniczego, elektronicznego i drzewnego, działała tu również kopalnia węgla koksującego, w okolicy znajdują się kamieniołomy melafiru. Jest miastem partnerskim z czeskim Broumovem, oraz niemieckim Castrop – Rauxel.

Położenie Nowej Rudy

Miasto położone na wysokości 360 – 420 m n.p.m. w Dolinie rzeki Włodzicy, na Obniżeniu Noworudzkim.

W odległości 15 km na południowy – zachód od Nowej Rudy cięgnie się pasmo Gór Stołowych, na północny – zachód Nowa Ruda jest otoczona Górami Sowimi. Ponadto wokoło miasta wznoszą się Wzgórza Włodzickie, a do doliny Włodzicy dochodzą Góry Suche (pasmo Gór Kamiennych).

Miasto jest położone 10 km od przejścia granicznego z Czechami Tłumaczowice – Otovice. Krzyżują się tu drogi krajowe 381 i 385, również biegnie przez nią linia kolejowa relacji Wałbrzych – Kłodzko.

Atrakcje Nowej Rudy

  • W Nowej Rudzie naszą uwagę przyciąga dawny zamek z XV wieku.
  • W Nowej Rudzie znajdują się również kościoły: neogotycki św. Mikołaja; barokowy Podwyższenia Krzyża; Wniebowzięcia NMP; kościół św. Barbary; kościół św. Katarzyny; barokowa kaplica Loretańska z XVIII/XIX wieku, oraz barokowy klasztor Salezjanek z 1630 roku.
  • Warto zwrócić uwagę na XVIII wieczne domy mieszkalne o układzie trzytraktowym, murowane, zachowały w parterach dwu- i trójprzęsłowe podcienia, a także częściowo pierwotne układy pomieszczeń, Domki Tkaczy z XVIII i XIX wieku, bardzo oryginalny i ciekawy architektonicznie ratusz z 1884 roku (zbudowany na miejscu wcześniejszych), pomnik św. Jana Chrzciciela, dom w którym mieszkał profesor teologii i kronikarz Nowej Rudy autor między innymi „Chronik der Stadt Neurode” (Kronika miasta Nowa Ruda) Joseph Witting.
  • Godne uwagi jest też Muzeum Górnictwa, w którym znajduje się Podziemna Trasa Turystyczna pierwsza w Polsce, a czwarta w Europie jeżdżąca podziemna kolejka.
  • W północnej części miasta w tzw. Zdrojowisku (na granicy z Jugowem) tryska źródło szczawy mineralnej.

Historia Nowej Rudy

Miejscowość powstała za czasów czeskiego króla Przemysława Otokara II na tzw. surowym korzeniu, tzn. w miejscu nie zasiedlonym w rejonie obecnego Miasta Dolnego. Nigdy nie posiadała umocnień obronnych. W 1337 Nowa Ruda, wzmiankowana jako Newen rode, posiadała już proboszcza, pełniącego funkcje parafialne. Być może stanowiła własność Wusthubów, którzy przybyli tu z Miśni poprzez Morawy, gdyż dziesięć lat później jako właściciel okolic Neurod został wspomniany Hannus von Wusthube, jedna z ówczesnych regionalnych osobistości (do 1351 r. był on kłodzkim burgrabią). W 1352 roku odsprzedał on majętność Henselovi von Donyn i jego pięciu braciom, pochodzącym z czesko-łużyckiego pogranicza. W stosownym dokumencie wymienione dobra objęły dwór, miasteczko z dwoma młynami oraz wsie: Wolibórz, Drogosław, Jugów, Ludwikowice i Świerki, co w 1360 roku zatwierdził król Karol IV.

Sytuacja taka utrzymywała się przez następne wieki. W 1368 roku Nowa Ruda stała się ośrodkiem okręgu sądowo-administracyjnego, zaś w 1434 roku uzyskała ostatecznie sformułowane prawa miejskie i prawo mili. Brak dokumentów z tamtych czasów nie pozwala jednak bliżej opisać rozwoju przestrzennego. Wygaśnięcie linii męskiej Donynów spowodowało przejęcie lenna w 1472 r. przez Koronę Czeską i wkrótce potem książę ziębicki i hrabia kłodzki Henryk Starszy z Podiebradów przekazał je swemu rycerzowi Jerzemu von Stillfried z Rarenic na Łużycach, mężowi Anny, córki ostatniego Donyna – Henryka III.

Pod koniec XV w. spore znaczenie posiadało już tkactwo wełniane, rozwinięte dzięki okolicznej hodowli owiec. W 1360 r. tkacze otrzymali własny statut, ale ich organizację cechową zatwierdzono dopiero w 1416 r., zaś 1404 r. – szewcom. Samorząd miejski ukształtował się zapewne w latach 1350-1360. Na tej podstawie można sądzić, że rozwój gospodarczy był pomyślny. Został on przerwany (zemścił się tu brak murów obronnych) przez najazdy husyckie w latach 1427-1429, po których zniszczenia nie są jednak bliżej znane. Handel nie odgrywał większej roli, mimo iż miasto posiadało przywilej targowy i około 500 mieszkańców. W 1442 roku prawo to kwestionowane było zresztą przez inne miasta hrabstwa tak silnie, że nie pomogło nawet poparcie Henryka Starszego. Dopiero w roku 1569 cesarz Maksymilian II uznał prawa miejskie Nowej Rudy, lecz bez potwierdzenia tego odrębnym przywilejem. W rezultacie zastrzeżenia podnoszono jeszcze w XVII w., choć dwór cesarski wydawał kolejne uprawnienia. Przytaczano argumenty historyczne: w dokumencie z 1476 roku wymieniono burmistrza Niclasa Kestnera, a więc miejscowość musiała już posiadać samorząd miejski.

Jak i gdzie indziej w tym regionie, protestantyzm pojawił się tu szybko, pociągając za sobą większość mieszkańców. Szczególną popularnością cieszył się schwenkfeldyzm i anabaptyzm, choć rychło zastąpił je luteranizm. Jego pierwszy stały kaznodzieja osiadł w Nowej Rudzie w 1561 r. Na okres ten przypada też żywy rozwój gospodarczy. W pobliskim Zaciszu (od 1332 r. w granicach miasta) wydobywano węgiel kamienny, co najmniej od 1478 roku. W 1505 r. wymieniono kopalnię Stillfriedów. Poprawa sytuacji gospodarczej wymusiła nowe decyzje urbanistyczne, których efektem stało się kształtowanie po 1570 r. nowego centrum przy obecnym rynku, nazwanego później Górnym Miastem. Powstają też nowe obiekty użyteczności publicznej. Bliskość granicy z Czechami i położenie przy szlaku wewnątrzsudeckim spowodowało kłopoty podczas wojny trzydziestoletniej. Oddział protestanckiego miasta walczył po stronie czeskiej pod Białą Górą w 1620 r. W efekcie przegranej Nowa Ruda naraziła się na cesarski odwet. Już w następnym roku austriackie oddziały nadciągnęły od strony Broumova, ale dzięki pomocy kłodczan zostały odparte. W dwa miesiące później, w listopadzie noworudzianie pociągnęli na Šonov, w którym zabili osiem osób. Jednak już 8 grudnia oddział cesarsko-saski pułkownika Goldsteina zajął Nową Rudę, ale na wiosną wycofał się. Z kolei z Kłodzka uderzył hrabia Bernard Thurn, plądrując i paląc miejscowość, biorąc też do niewoli Bernarda von Stillfrieda i jego synów. Wypuścił ich po uzyskaniu okupu w wysokości 12 tysięcy talarów. Po wszczęciu kroków kontrreformacyjnych wspomniany właściciel utracił połowę tutejszych dóbr (w 1625 r.) oraz prawo zajmowania stanowisk, co skłoniło go do przejścia na katolicyzm. Tragicznym epizodem była też wielka zaraza, która w 1633 r. zabrała 990 osób. W tychże latach trwała wielka odbudowa większych obiektów, reszta jednak stała w ruinach, które usuwano do połowy XVIII wieku. Z 300 domów ocalało najwyżej 190, zaś liczba ludności zmalała o 40%.

Wojny śląskie nie przyniosły na szczęście bezpośrednich działań wskutek wcześniejszego prawnego uregulowania kwestii przynależności hrabstwa kłodzkiego. Zaznaczyło się ogólne zubożenie, zanikające w drugiej połowie XVIII w. Wyrazem poprawy sytuacji gospodarczej stało się wówczas wystawienie w zapusty przez rzemieślników (głównie sukienników) sztuki opartej na motywach biblijnych. Miejscem inscenizacji, za zezwoleniem Stillfriedów, był ratusz. Od 1780 r. dużego znaczenia nabrał (do 1803 r.) handel lniarski. W rok późnej dzięki staraniom Stillfriedów uruchomiono pierwszą nowoczesną kopalnię ”Ruben” (protoplastkę nieistniejącej już kopalni na Polu Piast). Potem przybyły jeszcze trzy. W 1782 roku pruskie regulacje administracyjne wyłączyły miasto praktycznie spod zwierzchnictwa feudalnego posiadacza. W 1804 roku klucz noworudzki kupił baron von Magnis z Bożkowa, który przyczynił się do szybkiego wydobycia węgla.

Wojny napoleońskie były przyczyną przerwania rozwoju gospodarczego, gdyż w 1807 roku dwukrotnie oddziały koalicji francuskiej splądrowały miasto: w lutym Wirtemberczycy i Bawarzy, w maju francuscy dragoni. Równowaga ekonomiczna szybko jednak powróciła dzięki sukiennictwu, lecz tym razem blokada kontynentalna doprowadziła do bankructwa handlarzy, a tym samym i producentów (z 4500 mieszkańców aż 2200 zatrudniało się najemnie). Nastąpił praktycznie zanik wytwórczości, zaś miary klęski dopełniła silna burza i powódź w czerwcu 1829 r. Pewne ożywienie gospodarcze odnotowano dopiero po roku 1840. W 1840 r. powstała drukarnia Wilhelma Klambta, znana później szeroko i działająca do 1945 r. Niemniej położenie ludności było ciężkie. Z tego powodu władze pruskie podejmowały inwestycje drogowe m.in. w latach 1844-47 do Bielawy, 1852 r. do Radkowa. Wtedy też zaczęto na szerszą skalę zastępować szachulcowe w większości budynki murowanymi. Proces ten nasilił się po usytuowaniu tu władz nowoutworzonego w 1854 roku powiatu. Wkrótce (w latach 1856-1860) powstała nowa zabudowa noworudzkiego rynku. Zlikwidowano jednak malownicze i powszechnie stosowane w Sudetach podcienia. Większe prace budowlane nastąpiły po 1866 r. W owym czasie powstały duże i nowoczesne zakłady włókiennicze Röthiga, Raphaela i Jordana, zatrudniające około 1000 pracowników i pracujące na potrzeby berlińskiego rynku. Czynne były dwie drukarnie, trzy fabryki, cztery browary, trzy gorzelnie, sześć farbiarń i dwanaście garbarń. Coraz szerszego znaczenia nabierało górnictwo.

W 1879 roku doprowadzono kolej z Kłodzka, zaś w następnym roku dokończono połączenie z Wałbrzychem i w 1889 roku z Broumovem. Było tu wówczas ponad 6800 mieszkańców. Ciekawostką historyczną jest fakt zorganizowania w Nowej Rudzie w dniach od 2 do 31 lipca 1882 r. zjazdu Śląskiego Towarzystwa Pszczelarzy, w którym uczestniczył m.in. znany później i zasłużony dla rozwoju pszczelarstwa ks. Dr Jan Dzierżon. W dwa lata później – 23 maja, wydarzył się największy w dziejach Nowej Rudy pożar, który pochłonął 41 domów i całkowicie wypalił kościół parafialny oraz częściowo 30 innych budynków. Z czasów po pożarze pochodzi dzisiejsza architektura centrum.

Po rozstrzygnięciu plebiscytu na Górnym Śląsku nastąpił silny wzrost wydobycia węgla, który pociągnął za sobą koniunkturę dla pozostałych zakładów przemysłowych. Załamanie przyszło już na początku lat trzydziestych wraz z kryzysem ogólnoświatowym. Miasto bez walk zajęły 9.05.1945 roku oddziały 59 Armii Radzieckiej, dzięki czemu szybko wznowiono działalność gospodarczą. Intensywny rozwój polskiej gospodarki surowcowej doprowadził do wzrostu wydobycia węgla do ponad 1,2 mln ton w 1979 r. Rozwinęło się budownictwo mieszkaniowe, szkolnictwo oraz przedsięwzięcia kulturalne. W latach 1954-73 znów usytuowano tu władze powiatowe. W 1971 otwarto Noworudzki Ośrodek Kultury (obecnie Miejski Ośrodek Kultury), który już w grudniu był miejscem pierwszego występu Zespołu Pieśni i Tańca ”Nowa Ruda”, założonego przez występującego niegdyś w ”Mazowszu” Jarosława Wojciechowskiego. Artyści dali liczne koncerty w Europie, Azji i Afryce, przejściowo pełniąc rolę reprezentacyjnego zespołu Dolnego Śląska. Z jego szeregów wywodzi się popularna i ceniona piosenkarka Edyta Geppert. W 1973 roku miasto zostało połączone z sąsiednim Słupcem, z którym do dziś nie zrosło się w pełni, a co było przyczynś wielu problemów.

W latach dziewięćdziesiątych nastąpił kryzys gospodarczo społeczny, spadek produkcji, zamknięcie zakładów pracy ”Diora”, ”Nowar”. 19.IX.1994 roku na Polu ”Piast” w KWK ”Nowa Ruda” wydobyto ostatnią tonę węgla, a 8 lutego 2000 roku zakończono eksploatację węgla na Polu ”Słupiec”. Z tą datą skończyło się ponad 500 lat noworudzkiego górnictwa.

www.neurode.private.pl