Nagrobek Carla Hauptmanna

Przemysław Wiater

Pomnik nagrobny Carla Hauptmanna z cmentarza ewangelickiego w Szklarskiej Porębie Dolnej

Temat pomnika nagrobnego Carla Hauptmanna występuje w niemieckojęzycznych publikacjach dotyczących życia artystycznego w Karkonoszach w XX wieku i raczej marginalnie w polskiej literaturze przedmiotu. Obiekt ten jest na Dolnym Śląsku wyjątkiem, nie mającym zbyt wielu odniesień artystycznych. Rozstrzygnięcia wymaga atrybucja autorska. Wspominają o nim G. Grundmann1), K. Ullmann2) i Hans Wichmann3), którzy jako autorkę pomnika wskazują na Marlene Poelzig. P. Keller4), „Schreiberhauer Wochenblätter”5), „Wanderer im Riesengebirge”6), H. Rohkam7), Thomas Duglor8), K. Kałamajska – Liszcz9), Gustav Erdmann10) natomiast przypisują autorstwo pomnika Hansowi Poelzigowi. Kurt Frömberg11) uznaje pomnik nagrobny Carla Hauptmanna jako wspólne dzieło małżeństwa Hansa i Marlene Poelzig.

Na przełomie XIX i XX wieku Szklarska Poręba stała się znaną kolonią artystów. Z czasem uzyskała zaszczytny przydomek „śląskiego Worpswede”, dla podkreślenia znaczenia i związków łączących karkonoski kurort z jednym z najbardziej prężnych europejskich ośrodków artystycznych położonym w okolicach Bremy.

W 1890 r. bracia Carl i Gerhart Hauptmann, związani z kręgiem literatów i filozofów w podberlińskim Friedrichshagen, podczas jednej z górskich wędrówek podjęli decyzję o osiedleniu się w Szklarskiej Porębie. Od sierpnia 1891 r. zamieszkali w gruntownie przebudowanym wiejskim domu położonym w Dolinie Siedmiu Domów, przy dzisiejszej ul. 11 Listopada 23. Po rozpadzie małżeństwa Gerhart wyprowadził się ze Szklarskiej Poręby, Carl pozostał tutaj do końca życia.

„Unseres Kaorle” – „nasz Karol”, jak często nazywali go w karkonoskim dialekcie przyjaciele12), po obronie pracy doktorskiej z dziedziny filozofii, postanowił zachęcony sukcesami młodszego Gerharta propagować swoje poglądy naukowe poprzez literaturę. Tematyka utworów Carla Hauptmanna była osadzona w karkonoskim krajobrazie. Najbardziej znanym jego dziełem była „Rübezahlbuch”, księga z cyklem legend o Liczyrzepie – karkonoskim Duchu Gór13). Carl Hauptmann był autorem wielu wierszy, powieści, nowel, dramatów pisanych w duchu naturalizmu, a później ekspresjonizmu i mistycyzmu. Dokonał również literackiej korekty niemieckiego tłumaczenia powieści Władysława Reymonta „Chłopi”. W znacznym stopniu przyczynił się przez to do wyróżnienia autora w 1924 r. literacką Nagrodą Nobla, gdyż jury korzystało właśnie z niemieckiego tłumaczenia.

Gościnny dom Carla Hauptmanna odwiedzało wielu wybitnych ludzi kultury i sztuki związany głównie ze środowiskiem wrocławskim i berlińskim. Sam gospodarz był jedną z najważniejszych osobowości, wokół której integrowała się społeczność karkonoskich twórców. Do kręgu przyjaciół Carla Hauptmanna należał też Hans Poelzig, który w początkach XX wieku gościł w Dolinie Siedmiu Domów.

Carl Hauptmann zmarł 4.02.1921 r. Pochowany został 8.02.1921 r. na cmentarzu ewangelickim w Szklarskiej Porębie Dolnej, znajdującym się powyżej dzisiejszego kościoła filialnego p.w. Niepokalanego Serca Najświętszej Marii Panny (dawny zbór ewangelicki z lat 1755-1787), w niewielkiej odległości od skrzyżowania ulic Piastowskiej i L. Waryńskiego. Mowy pogrzebowe wygłosili przyjaciele zmarłego prof. Werner Sombart, Kurt Breysig i dr Will Erich Peuckert. Wszyscy trzej zostali też redaktorami pośmiertnie wydanego w 1923 r. zbioru wierszy Carla Hauptmanna14).

Warto nadmienić, że dawny cmentarz ewangelicki w Szklarskiej Porębie Dolnej pełnił swego rodzaju rolę „karkonoskiego Panteonu”. Spoczywają tutaj między innymi wybitni mistrzowie związani z karkonoskim hutnictwem szkła, literat i biolog dr Wilhelm Bölsche, prof. berlińskiej Akademii Sztuk Pięknych Hanns Fechner, pierwsza żona Carla Hauptmanna – Martha z domu Thienemann, malarze należący do „Künstlervereinigung St. Lukas” – Georg Wichmann i Hans Oberländer 15).

Po śmierci Carla Hauptmanna krąg jego przyjaciół postanowił ufundować zmarłemu nagrobny pomnik. W lokalnej prasie we wrześniu 1921 r. ogłoszono publiczną zbiórkę pieniędzy przeznaczonych na ten cel 16). Niestety, zebrane środki zdekapitalizowały się podczas niemieckiego kryzysu gospodarczego i inflacji panującej w latach 1922-1923. Kolejna informacja o pracach nad pomnikiem nagrobnym Carla Hauptmanna pochodzi z czerwca 1924 r., którego autorem został Hans Poelzig 17) W krótkiej informacji dodano, że autor nie ukończy nagrobka wcześniej niż w sierpniu 1924 r. Realizacja pomnika nagrobnego była zgodne z dążeniami wrocławskiego architekta do połączenia sztuki użytkowej i rzemiosła z „czystą sztuką”, czego dał już wcześniej wyraz projektując między innymi Salę Ślubów ratusza w Lwówku Śląskim czy jako dyrektor i reformator wrocławskiej „Königliche Kunst- und Kunstgewerbe Schule” – „Królewskiej Szkoły Sztuki i Rzemiosła Artystycznego” podniesionej w 1911 r. do rangi Akademii. W grudniu 1924 r. miejscowa „Schreiberhauer Wochenblätter” donosiła czytelnikom, że według informacji uzyskanych od jednego z dawnych szklarskoporębskich przyjaciół zmarłego, antykwariusza i miłośnika sztuki Ollego Oltmannsa, pomnik nagrobny Carla Hauptmanna jest już prawie gotowy 18). Minęło jednak prawie pół roku, aby kolejna informacja prasowa stwierdziła, że odsłonięcie pomnika nagrobnego ma nastąpić niebawem. 19)

Pomnik nagrobny Carla Hauptmanna został ostatecznie odsłonięty
w godzinach popołudniowych 23.06.1925 r. podczas odbywającego się corocznie w Szklarskiej Porębie festynu artystyczno-ludowego znanego jako „Johanniswoche”- „Tydzień św. Jana”. W 1925 r. poświęcony on był upamiętnieniu postaci karkonoskiego pisarza. Pomnik umieszczony został na reprezentacyjnym miejscu, zaraz za murem oddzielającym starszą część cmentarza od nowszej, w bezpośredniej bliskości, parę metrów od „kaplicy Preusslerów”, dawnych właścicieli huty szkła „Józefina” w Szklarskiej Porębie.

Cmentarz ewangelicki w Szklarskiej Porębie Dolnej był wypełniony po brzegi przybyłymi na tę uroczystość. Wśród zgromadzonych pod zachmurzonym tego dnia niebem zebrali się między innymi przyjaciele zmarłego, a wśród nich prof. Hans Poelzig. Uroczystość uświetniła mowa, którą wygłosił dr Friedrich Castelle oraz występ zespołu puzonów i chóru śpiewaczego „Jolschen Madrigalchors” z Jeleniej Góry. Pod odsłoniętym pomnikiem złożono wieńce i wiązanki kwiatów, a wśród nich szczególnie dużo ulubionych przez Carla Hauptmanna róż 20).

Pomnik nagrobny Carla Hauptmanna jest obiektem ceramicznym o wymiarze podstawy 185 x 102 cm i wysokości 293 cm21). Pokryty został od frontu czerwonym miedziowym szkliwem redukcyjnym „sang de boeuf” w odcieniach szmaragdu i czerwieni chińskiej, na wierzchołkach części rzeźbiarskich przechodzących w turkusowy błękit. Część tylna nie była pokryta szkliwem i zachowała ciemny kolor ceglasty. Cokół został skomponowany na planie zbliżonym do elipsy, ze zdwojonym uskokiem po prawej stronie części frontalnej. Korpus wypełnia płycina w kształcie lekko ku górze zwężającego się trapezu z inskrypcją kommemoratywną22) pisaną bezszeryfową antykwą linearną o wypukłym przekroju w kształcie półwałka:

Sama inskrypcja to słowa piosenki ludowej, którą w swym dzienniku Carl Hauptmann zapisał jako wiersz nagrobny 23). Wiersz ten, jako inskrypcja nagrobna, został przez pisarza również powtórzony na ostatnich stronach najbardziej znanej powieści „Einhart der, Lächler” opisującej życie artystyczne we Wrocławiu na przełomie wieków.

Nad inskrypcją, w zamkniętym sześcioliściem polu napis w formie kapitały z szeryfami o wypukłym, trójkątnym przekroju: ” CARL HAUPTMANN *11.05.1858 + 4.02.1921″. Pomnik nagrobny zwieńczony został falującym, ekspresyjnym motywem „języków ognia”, z których do lotu ku nieśmiertelności podrywa się ptak. Interpretację treści ideowych pomnika nasuwa legenda Carla Hauptmanna zamieszczona w „Rübezahlbuch”, o tym jak stara matka przy radosnym śpiewie ptaka zapomniała o śmierci 24). Być może ptak ten jest też symbolem twórczości literackiej Carla Hauptmanna, dzięki której pozostanie on nieśmiertelny wśród czytelników.

W partii zwieńczenia, u podstawy środkowego elementu rzeźbiarskiego wyryty został przed wypaleniem monogram MH. Jest to monogram Hansa Poelziga i jego żony, ceramiczki Marlene. Należy przypuszczać, że Hans Poelzig był autorem projektu, którego wykonanie powierzył Marlene, stąd też umieszczenie na pomniku nagrobnym Carla Hauptmanna monogramu ich imion.

Reżim technologiczny, który wymaga do uzyskania redukcji szkliwa miedziowego temperatury 1320 stopni, uniemożliwiał wykonanie pomnika nagrobnego Carla Hauptmanna w pobliskich Karkonoszom bolesławieckich zakładach ceramicznych 25). Do wypalenia obiektu w tak wysokiej temperaturze potrzebny był piec ceramiczny posiadający komorę o odpowiednio dużej objętości. Pomnik wykonany został w Badischen Porzellanmanufaktur Mannheim26). Ten dużych rozmiarów, ekspresyjny, wyjątkowy zarówno w formie jak i treściach ideowych pomnik nagrobny należy do najciekawszych dzieł sztuki kommemoratywnej na Śląsku pierwszej połowy XX wieku.

Z tym pięknym pomnikiem nagrobnym powojenna historia obeszła się brutalnie. Pod koniec lat sześćdziesiątych trzej niepełnoletni mieszkańcy Szklarskiej Poręby Dolnej utrącili górną część, a następnie został on niemal doszczętnie rozbity przez nieustalonych sprawców na kilkadziesiąt kawałków w początku lat osiemdziesiątych. Parę fragmentów obiektu znajduje się w „Schreiberhauer Heimatstube” – muzeum wspólnoty ojczyźnianej ze Szklarskiej Poręby w Bad Harzburg. W Bad Harzburg po II wojnie światowej osiedliła się duża grupa dawnych mieszkańców Szklarskiej Poręby.

W latach 1982 – 1983 pomnik nagrobny Carla Hauptmanna na wniosek Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Jeleniej Górze został poddany rekonstrukcji przez toruński oddział Pracowni Konserwacji Zabytków 27).

W chwili obecnej, być może z powodu użytych do konserwacji niewłaściwych materiałów, wymaga ponownej naprawy i restauracji. Pomnik ten przechowywany jest obecnie w Muzeum w Szklarskiej Porębie – oddziale Muzeum Okręgowego w Jeleniej Górze. W połowie lat osiemdziesiątych na grobie Carla Hauptmanna na dawnym cmentarzu ewangelickim w Szklarskiej Porębie Dolnej ustawiono prostokątną, masywną granitową płytę z inskrypcją w językach polskim i niemieckim, która również nie oparła się częściowej dewastacji. Obecnie władze miasta Szklarskiej Poręby planują przekształcenie dawnego cmentarza ewangelickiego w cmentarz komunalny. Wyrazić należy nadzieję, że pomnik nagrobny Carla Hauptmanna autorstwa Hansa i Marlene Poelzig powróci na dawne miejsce.

1. G.Grundmann,”Stätten der Erinnerung”, München 1975, s.224 – 225, fotografia nagrobka s. 224,
2. K.Ullmann,”Schlesien-Lexikon”, Mannheim, 1980, s. 270,
3. H. Wichmann,”Georg Wichmann 1876-1944″, Würzburg 1996, s.175, fotografia nagrobka s. 175,
4. P. Keller, „Gedenkstein für Carl Hauptmann”[w:] „Die Bergstadt” 1925/II, fotografia nagrobka s.199,
5. „Schreiberhauer Wochenblätter”, 5.06.1924,
6. „Wanderer im Riesengebirge”, 08.1925,
7. H. Rohkam,”Verkehrs-Bühlein Schreiberhau 1936-1937″, Schreiberhau 1936, s. 67,
8. „Carl Hauptmann”, p.red. T. Duglora, Troisdorf 1958, fotografia nagrobka s.40,
9. K. Kałamajska-Liszcz, „Dokumentacja konserwatorska nagrobka Carla Hauptmanna ze Szklarskiej Poręby”, Toruń 1982-1983, tamże dokumentacja fotograficzna z prac konserwatorskich,
10. G. Erdmann,”Das Haus am Hange”, Frankfurt a. Oder 1991, s. 13, fotografia częściowo rozbitego nagrobka s. 12,
11. K. Frömberg „Die Brüder Carl und Gerhart Hauptmann 1890 – 1921″ [w:]”Schlesien” 1993/2, s. 98,
12. „Schreiberhauer Wochenblätter”, 19.06.1923,
13. C. Hauptmann,”Rüberzahlbuch”, Leipzig 1915, ostatnio przetłumaczona na język polski C. Hauptmann, „Księga Ducha Gór”, tłum. E. Mendyk, Jelenia Góra 2000.
14. „Wanderer im Riesengebirge”, 03.1924,
15. T. Steć, „Szklarska Poręba i okolice”, Warszawa 1963, s.25, P.Wiater, „Inwentaryzacja zabytkowego cmentarza ewangelickiego w Szklarskiej Porębie Dolnej”, Szklarska Poręba 1997-1998, mps w posiadaniu Urzędu Miasta
    w Szklarskiej Porębie, P.Wiater, „Zabytkowy cmentarz ewangelicki
    w Szklarskiej Porębie Dolnej” [w:] „Rocznik jeleniogórski”, 1998, s. 147-154,
16. „Schreiberhauer Wochenblätter”, 19.09.1921,
17. „Schreiberhauer Wochenblätter”, 5.06.1924,
18. „Schreiberhauer Wochenblätter”, 17.12.1924,
19. „Schreiberhauer Wochenblätter”, 28.05.1925,
20. „Wanderer im Riesengebirge”, 07.1925, 08.1925, „Schreiberhauer Wochenblätter” 25.06.1925,
21. K. Kałamajska-Liszcz, „Dokumentacja konserwatorska nagrobka Carla Hauptmanna ze Szklarskiej Poręby”, Toruń 1982-1983, tamże dokumentacja fotograficzna z prac konserwatorskich,
22. inne tłumaczenia na język polski: J. Koprowski,”Ze wspomnień dolnośląskich” [w:]”Rocznik wrocławski, 1961, s. 209, J.Kolankowski [w:] zespół „Carl Hauptmann”- Oddział Rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu,
23. „Wanderer im Riesengebirge”, 07.1925,
24. tamże,
25. Kontrowersyjny pogląd o wykonaniu pomnika nagrobnego Carla Hauptmanna w maju 1925 r. „… w jednej z wielu działających na terenie Dolnego Śląska wytwórni ceramiki artystycznej, sygnujacej swoje wyroby znakiem MH” prezentuje K. Kałamajska – Liszcz, „Dokumentacja konserwatorska…”, op. cit., s. 5,
26. H. Rohkam,”Verkehrs-Bühlein …”, op. cit., s. 67,
27. K. Kałamajska – Liszcz, „Dokumentacja konserwatorska…”, op. cit.