Przemysław Wiater
„Tutaj był początek miasta Szklarska Poręba 1366-2010”. Pamiątkowy kamień w Szklarskiej Porębie Dolnej.
Na zboczach Wysokiego Grzbietu w dolinie Szklarskiego Potoku rozpościera się Szklarska Poręba Dolna. Niewielka osada powstała tutaj najprawdopodobniej w początkach XIV w., a związana była z walońskimi poszukiwaniami kamieni i minerałów oraz z hutnictwem szkła. Zapewne Walonowie wskazywali hutnikom tutejsze, bogate złoża kwarcu, niezbędne do wytopu szkła.
Po raz pierwszy nazwa „Schreiberhau” [Pisarski Wyrąb, zmieniona po 1945 na Szklarska Poręba] pojawiła się w dokumencie z 7 sierpnia 1366 r., który dotyczył sprzedaży przez Sydila Molsteyna szklarzowi Kuncze „z dawna istniejącej huty szkła w Schribirshau”.
Dokument poświadczył książę świdnicko-jaworski Bolko II Mały, a jego treść oznaczała istnienie w Szklarskiej Porębie huty szkła znacznie przed datą jego wystawienia.
Prawdopodobnie huta znajdowała się w Szklarskiej Porębie Dolnej nad Szklarskim Potokiem w okolicach ul. Wiejskiej. Wokół niej osiedlili się hutnicy tworząc z czasem niewielką osadę, powstały też gospodarstwa rolne. Przed 1488 r. wybudowana została nie zachowana kaplica pielgrzymkowa, w której znajdował się cudowny obraz Matki Boskiej. Nie można wykluczyć, że kaplica maryjna znajdowała się na zboczu Orlej Skały, być może tam gdzie dziś stoi kościół cmentarny pod wezwaniem Matki Boskiej Różańcowej wybudowany około 1650 r.
Z czasem w Szklarskiej Porębie Dolnej nad rzeką Kamienną powstała witriolejnia, czyli wytwórnia kwasu siarkowego produkowanego z wydobywanych w sztolniach na Czarnej Górze od poł. XV w. łupków pirytu. Witriolejnia zakończyła swoją działalność w początkach XIX w.
Po zajęciu Śląska przez Prusy w 1740 r. członkowie gminy ewangelickiej w Szklarskiej Porębie wybudowali drewniany dom modlitwy położony obok późniejszego cmentarza, powyżej ul. Piastowskiej. W latach 1755 – 1787 wzniesiono murowany zbór ewangelicki w Szklarskiej Porębie Dolnej [dziś kościół p.w. Niepokalanego Serca NMP]. Tak więc w Szklarskiej Porębie Dolnej funkcjonowały obok siebie typowe dla Dolnego Śląska: kościół rzymsko-katolicki i zbór ewangelicki.
W 1804 r. J. K. E. Hoser zamieścił następujący opis osady pod Szrenicą, akcentując znaczenie Szklarskiej Poręby Dolnej: „Szklarska Poręba: ta wieś, jak żadna inna pod względem liczby domów jest największą, jak też i najdłuższą w śląskich Karkonoszach. Należą do niej, oprócz głównej części dystrykty, które położone są tak na wzniesieniach, jak i w dolinach tutejszych gór Karkonoszy i Izerów. […] Nazywają się, oprócz Średniej Wsi: Białka, Orle, Marysin, Hütstadt [okolice ul. Armii Krajowej], Czarna Góra, Huta, Siedem Domów, Szklarka, Zackenhäuser [okolice ul. Jedności Narodowej], Jakuszyce, Steinerhäuser [Tkacze; od 1958 r. część Harrachova], Wysoki Kamień, Kobyla Łąka. […] Najbardziej odległą częścią wsi jest huta szkła w Dolinie Nadziei, która położona jest o dobre cztery godziny drogi od kościoła i wielkiej karczmy w Szklarskiej Porębie [Dolnej – dziś nieczynna restauracja „Jelonek”- przyp. P.W.].
Najbardziej znane zajęcia mieszkańców to oprócz hodowli bydła, hutnictwo szkła i roboty leśne; a pomiędzy tutejszymi drwalami jest też pewna liczba wytwórców instrumentów muzycznych i skrzypiec. Duża karczma należąca do Schulza w Szklarskiej Porębie Dolnej jest bardzo dobrym i wygodnym schronieniem dla podróżujących po Sudetach, która służy też jako gościniec z pewną liczbą stosownych pokoi również na dłuższe pobyty. Nie brakuje w Szklarskiej Porębie dobrych drogowskazów prowadzących przez całą część tutejszych gór, a ich autor – szewc Zeidler, jest dobrze znany wielu wędrowcom.
Liczne, godne odwiedzenia miejsca, leżą w niewielkiej odległości od Szklarskiej Poręby. Wodospad Kamieńczyk położony jest o dwie godziny drogi od karczmy, Szklarka o dobre pół godziny, podejście od dołu w Śnieżne Kotły trwa około 2 i pół godziny, buda Pod Łabskim Szczytem 3 godziny, a górna krawędź Śnieżnych Kotłów jest odległa o godzin 4.
Nie więcej, niż o ponad 1/4 godziny od karczmy, przy drodze do wodospadu Szklarki, znajduje się witriolejnia Pana Prellera; największa w państwie pruskim. […] Tutaj przygotowywane są produkty: kwas siarkowy różnych rodzajów i kwas saletrowy. Bogaty asortyment wyrobów tego zakładu, który posiada solidne zabudowania, przemyślane rozplanowanie fabryki, a przede wszystkim samo przepiękne jej usytuowanie, czynią to miejsce jednym z najbardziej interesujących punktów podczas planowanej podróży w Sudety. […]”
Tak więc umieszczony przez Macieja Wokana napis na odsłoniętym bez werbli i fanfar pamiątkowym kamieniu „Tutaj był początek miasta Szklarska Poręba 1366-2010” ma swoje właściwe miejsce. I godzi się to przypomnieć z okazji 50-lecia nadania praw miejskich Szklarskiej Porębie.