Z dziejów Szklarskiej Poręby

Z dziejów miasta Szklarska Poręba

Szklarska Poręba – to miejscowość położona w dolinie rzeki Kamiennej, na pograniczu Karkonoszy i Gór Izerskich. Był to teren górski, lesisty, do około XIII w. praktycznie niezamieszkały.
W tych okolicach występowały doskonałe warunki do rozwoju hutnictwa: była woda, lasy i kwarc – podstawowe surowce niezbędne do produkcji szkła. Na przełomie XIII/XIV w. pojawiają się ślady istnienia w Szklarskiej Porębie Dolnej pierwszych hut szkła. Były to tak zwane huty wędrujące, które po wypaleniu drewna w okolicy przenosiły się w górę Szklarskiego Potoku. Po raz pierwszy nazwa ta pojawia się w dokumencie z 7.08.1366 r. dotyczącym sprzedaży przez Sydila Molsteyna szklarzowi Kuncze huty szkła w „Schribirshau” [Schreiberhau – tzn. Pisarski Wyrąb] ze wszystkimi do niej prawami. Dokument ten poświadczył książę świdnicko-jaworski Bolko II Mały . Dokument świadczy o istnieniu w Szklarskiej Porębie huty szkła już przed datą jego wystawienia.

Od średniowiecza okolice Szklarskiej Poręby przeszukiwali Walonowie – tak zwani dawni poszukiwacze skarbów, minerałów i kamieni szlachetnych. Odkryli oni między innymi złoto, ametysty, kwarc, piryty. Pozostawili po sobie księgi walońskie – zapiski dotyczące ich poszukiwań i liczne nazwy potoków czy skał (Złocień, Płóczki, Waloński Kamień). We wrocławskiej księdze walońskiej pochodzącej z 1456 r. autorstwa Antoniusa de Medici znajduje się następujący fragment:

„Tak więc zapytaj w Jeleniej Górze o wieś, która się nazywa Piechowice, potem będzie Kopaniec. Idź w górę „Drogą Górną”, następnie w kierunku na Czarną Górę przez hutę szkła, tak dojdziesz do Białej Wody lub Białego Potoku, tutaj znajdziesz złota do wypłukania i ametystów ile tylko zapragniesz.”

Na przełomie XIV i XV wieku coraz liczniej zaczynają tutaj przybywać włoscy i niemieccy poszukiwacze surowców do produkcji szkła. Szczególnie cenione były kryształy górskie, których nie brak było w Karkonoszach. Innym zajęciem ludności, trwającym do XIX w., było zbieranie ziół i przygotowywanie leków. Karkonoskich zielarzy nazywano „laborantami”.

Już przed 1489 r. poświadczone jest w dokumentach istnienie maryjnej kaplicy pielgrzymkowej na stoku wzgórza Orla Skała w Szklarskiej Porębie Dolnej, która jest najstarszą częścią Szklarskiej Poręby. Istnienie tutaj kaplicy oznaczało, że funkcjonowała też niewielka osada zamieszkała przez hutników szkła, Walonów i laborantów, a oprócz tego zapewne i rolników.

Około 1575 znajdują się zapisy o istnieniu huty szkła nad Czeską Strugą (okolice dzisiejszego Muzeum Ziemi JUNA), co świadczy o rozwoju hutnictwa szkła na tym terenie.
W związku z zatargami religijnymi w Cesarstwie Habsburgów w 1578 r. do Szklarskiej Poręby Górnej przybywa grupa czeskich uchodźców-protestantów pod przewodnictwem Marii Pluch, którzy zakładają osadę od jej imienia nazwaną Marysin.

W 1740 w wyniku pierwszej wojny śląskiej Szklarska Poręba z austriackiego przechodzi pod panowanie pruskie. W 1742 r. wybudowano ewangelicki dom modlitwy w Szklarskiej Porębie Dolnej. W latach 1755 – 1787 wzniesiono duży kościół ewangelicki w Szklarskiej Porębie Dolnej [dziś kościół filialny p.w. Niepokalanego Serca NMP]

Dalej rozwija się hutnictwo szkła. W 1617 r. następuje otwarcie dużej huty szkła na Białej Dolinie położonej nad potokiem Bieleń, w miejscu Domu Wypoczynkowego „Zdrowie”. W 1754 r. następuje uruchomienie huty szkła na Orlu. W 1842 r. dochodzi do otwarcia największej i najnowocześniejszej huty szkła w Szklarskiej Porębie „Józefina”- „Julia”. Jej dyrektorem został wybitny technolog hutniczy Franz Pohl. Huta wykonuje różne rodzaje szkła ołowiowego, szkło barwione w masie (rubinowe, alabastrowe, kobaltowe), lustra, szkła szlifowane i rytowane. Była to przez lata jedna z najlepszych hut na świecie.

Pod koniec XIX w. Szklarska Poręba z ośrodka przemysłu szklarskiego stopniowo staje się znanym ośrodkiem turystyczno-wypoczynkowym. Powstają pensjonaty, hotele, dawne budy pasterskie w górach zmieniają się stopniowo w schroniska górskie (najstarsze schronisko Pod Łabskim Szczytem). Przybywa mieszkańców osady. W latach 1884-1891 następuje budowa kościoła parafialnego p.w. Bożego Ciała na Sowińcu, a następnie od 1889 do 1891 r. budowa kościoła ewangelickiego na Marysinie [obecnie kościół parafialny p.w. św. Maksymiliana Kolbe].

W 1890 r. Carl i Gerhart Hauptmann, zachwyceni Karkonoszami, postanowili się tutaj osiedlić. Po latach Gerhart Hauptmann tak wspominał to wydarzenie:
„Pewnego dnia podczas górskiej wędrówki dostrzegłem z wysoka ową dolinę i pomyślałem sobie, że dobrze byłoby wybudować tutaj dom. Zachwycony i olśniony tym pomysłem zszedłem w dół przez lasy, zbiegłem ścieżką wśród łąk i w ciągu kilku godzin załatwiłem kupno wiejskiego domu z przynależnym gruntem, z łąką, z gajem i źródełkami.”

W Szklarskiej Porębie Gerhart Hauptmann stworzył jedne ze swoich największych dramatów naturalistycznych takich jak ‚Takcze”, „Futro bobrowe” czy „Wniebowzięcie Hanusi”. Od 1901 r. zamieszkał w niedalekim Jagniątkowie. W 1912 r. Gerhart Hauptmann otrzymał literacką Nagrodę Nobla. W Szklarskiej Porębie pozostał jego starszy brat Carl Hauptmann. Doktor nauk filozoficznych i literat, który w swojej twórczości opisywał piękno Karkonoszy. Najbardziej znanym jego dziełem jest cykl legend o karkonoskim Duchu Gór zatytułowany „Rübezahlbuch” – „Księga Liczyrzepy”. Carl Hauptmann dokonał też korekty literackiej tłumaczenia powieści Władysława Reymonta „Chłopi” na język niemiecki.

Kolonię artystyczną w Szklarskiej Porębie na początku XX wieku zamieszkiwali również inni znani literaci: Wilhelm Bölsche, Bruno Wille czy Hermann Stehr. Często przebywał tutaj wybitny ekonomista i socjolog prof. Werner Sombart. Serdeczne więzy przyjaźni łączyły Carla Hauptmanna z mieszkającą tutaj kompozytorką Anną Teichmüller. Dzieła muzyczne jej autorstwa były wykonywane w największych salach koncertowych ówczesnych Niemiec. W 1922 r. w Szklarskiej Porębie powstało „Bractwo Artystyczne św. Łukasza”, którego założycielami było dwunastu twórców, w większości malarzy. Osiedlili się u stóp Szrenicy, podejmując temat karkonoskiego pejzażu, a swoje prace przez lata sprzedawali w „Młynie Św. Łukasza”. Do najbardziej znanych należeli Hans Oberländer, Georg Wichmann i Alfred Nickisch.

Miasto na początku XX w. uzyskało wodociągi, kanalizację i elektryczność. W latach 1900-1902 wybudowano linię kolejową Piechowice – Szklarska Poręba – Harrachov – Tanvald. Wśród sportów zimowych od końca XIX w. popularnością cieszyły się sanie rogate, sanki i narty. W 1926 wybudowano nowoczesny tor bobslejowy na Górze Przedział, następnie w latach 1930-1932 dużą skocznię narciarską na Owczych Skałach. Te inwestycje uprawniały Szklarska Porębę do ubiegania się o prawo organizacji w 1936 r. zimowych igrzysk olimpijskich, które jednak ostatecznie zorganizowano w alpejskim Garmisch Partenkirchen. Okres II wojny światowej nie przyniósł miastu zniszczeń.

Dnia 9 maja 1945 nastąpiło wyzwolenie Szklarskiej Poręby, którą zaraz po wojnie nawiązując do dawnej nazwy nazwano „Pisarzowice” . W 1946 r. sprowadził się tutaj literat Jan Sztaudynger, który namówił do przyjazdu do Szklarskiej Poręby Wlatsimila Hofmana, który szczególnie często malował portrety. W 1959 Wlastimil Hofman maluje cykl 15 obrazów „Tajemnice Różańca” dla kościoła w p.w. Matki Boskiej Różańcowej Szklarskiej Porębie Dolnej i obraz ołtarzowy do kościoła parafialnego.

Dnia 1.01.1960 nastąpiło nadanie Szklarskiej Porębie praw miejskich, a w 1962 r. wybudowano wyciąg krzesełkowy na Szrenicę.

Obecnie ludność Szklarskiej Poręby liczy około 7 500 mieszkańców – mniej więcej tylu, ilu przed II wojną światową. Miasto ma charakter wypoczynkowo-turystyczny i jest ważnym ośrodkiem sportów zimowych.

LITERATURA:

  • Karkonosze. Słownik geografii turystycznej Sudetów p. red. M. Staffy, Warszawa 1993
  • Karkonosze polskie, p.red. A.Jahna, Warszawa 1985
  • Rocznik Jeleniogórski
  • Steć T., Walczak W., Karkonosze. Monografia krajoznawcza, Warszawa 1962
  • Trznadel W., Huta szkła kryształowego „Julia” w Szklarskiej Porębie w latach 1841-1963, Wrocław 1966
  • Wiater P., „Zauroczeni Karkonoszami. Stowarzyszenie Artystyczne św. Łukasza w Szklarskiej Porębie”, Kazimierz nad Wisłą, 2006
  • Wiater P., „Zimowe zagospodarowanie sportowo – turystyczne terenów wokół wodospadu Kamieńczyk do 1945 r.” [w:] „Opera Corcontica. Krkonoskske prace. Konferencja naukowa ‚Geoekologiczne problemy Karkonoszy’, Liberec-Vrchlabi, 2004, T. 41/2, s. 508-518
  • Wiater P., „Dawna huta szkła Karlstal – Orle. Zarys dziejów.” [w:] „Rocznik Jeleniogórski”, Jelenia Góra 2000, s. 65-85
  • Wiater P., „Początki hutnictwa szkła w dolinie rzeki Kamiennej” [w:] „Rocznik Jeleniogórski”, Jelenia Góra 1999, s. 105-115
  • „Wspaniały krajobraz. Artyści i kolonie artystyczne w Karkonoszach w XX w.”, p. red. K. Bździach, Jelenia Góra-Berlin 1999

Dodaj komentarz